L. Rotter, Pokarm w roli symbolu. Semantyczne znaczenie pokarmów w kulturze europejskiej. [w:] Znak, symbol a rituál v pozemskom a duchovnom pokrme, red. P. Tirpák. P. Borza, Prešov 2015, s. 171 – 180.

Pokarm w roli symbolu.

Semantyczne znaczenie pokarmów w kulturze europejskiej

STRESZCZENIE

Do pożywania podchodzimy bardzo praktycznie, czasem estetycznie. Rzadko jednak zwracamy uwagę na jego treści symboliczne. Znaczenie takie może mieć zarówno samo pożywienie, jak i miejsce jego podawania, zwłaszcza jeśli są to potrawy jedzone w czasie świąt i obrzędów religijnych. Nie mała grupa symboli wiąże się z etykietą i zwyczajami biesiadników zasiadających przy stole. Na potrzeby niniejszego opracowania wzięte będzie pod uwagę wyłącznie samo pożywienie jako takie. Wzięte pod wagę będą podstawowe produkty żywnościowe z różnych grup żywieniowych i ukazane w aspekcie symbolicznym.

SŁOWA KLUCZE

Semantyka, pożywienie, potrawy, owoce

            Zwykle do pożywania podchodzimy bardzo praktycznie, czasem estetycznie. To co kładziemy na stole ma zapewnić nam siły witalne, dostarczyć przyjemności wynikającej z samego jedzenia, często zwraca się uwagę na estetykę podania i aranżacje stołu. Rzadko jednak myślimy o treściach semantycznych, które potrawa może także posiadać. Zaznaczyć wypada, że znaczeniowy charakter może mieć zarówno samo pożywienie, jak i miejsce jego podawania, oraz zwyczaje z nim związane. Na potrzeby niniejszego opracowania wzięte jednak będzie pod uwagę wyłącznie samo pożywienie jako takie.

Podstawowym pokarmem w kulturze europejskiej jest chleb. Jako pokarm najpowszechniejszy – to minimum, jakie jest potrzebne do zaspokojenia głodu i odzyskania sił. Chleb jako pokarm podstawowy dla zaspokojenia głodu ofiarowywany jest żebrakom lub pielgrzymom[1].

Chleb jest jednak głównie symbolem Chrystologicznym i równocześnie Eucharystycznym. Symbolika taka ma swoje uzasadnienie zarówno na kartach Pisma Świętego jak i w wypowiedziach Ojców Kościoła i teologów. Piotr Chryzolog przyrównuje Chrystusa do chleba, bowiem Jezus zasiany w ciele Maryi, został „zakwaszony” w ciele, uformowany przez cierpienie, upieczony w piecu grobu, przyprawiony przez Kościół, ofiarowany na ołtarzach i który codziennie dostarcza wiernym niebieskiego pokarmu[2].

Elementem często pojawiającym się na stołach jest mięso. Wiązać go należy nie tylko z daniem (zwykle podawanym na stołach możnych lub w bardziej uroczyste dni) ale także z ofiarami o aspekcie kultowym. Takie, składane były w Egipcie, Grecji, Rzymie, Izraelu, w kulturach prekolumbijskich i słowiańskich, germańskich itd. Często dzielono w związku z tym zwierzęta na czyste i nieczyste, czyli takie które nadawały się na ofiarę dla boga i takie których złożenie w darze nie było możliwe. Zwykle mięso zwierząt ofiarnych składane było tyko w części bogom, zaś większość przypadała jako dar stołu dla kapłanów lub ludu. Dało to z czasem przekonanie, że jedzenie mięsa ma w pewnej mierze wyjątkowy charakter i może, a nawet powinno być normowane przez zasady religijne. W judaizmie określenie mięs czystych i nieczystych poszło dalej – wskazania dotyczyły bowiem nie tylko informacji odnośnie zwierząt składanych w ofierze ale także tych, które wierni mogą spożywać na co dzień[3]. Podobna sytuacja ma miejsce także w innych religiach np. Islamie. W religii chrześcijańskiej nie  ma takich wytycznych, są jednak także rygory dotyczące mięsa – w czasie dni postnych nie wolno go spożywać[4].

            W aspekcie symbolicznym mięso mogło odnosić się zarówno do ofiary zbawieńczej Jezusa jak i być symbolem doczesności i przemijalnej cielesności człowieka. W tym pierwszym ujęciu pojawia się mięso w martwych naturach będących swoistym uzupełnieni (a czasem dominantom) dla sceny narracyjnej. Na przykład na obrazie P. Aertsena Chrystus w domu Marii i Marty (1552 r.), w martwej naturze na pierwszym planie można dostrzec udziec – jako symbol ofiary Chrystusa, rybę przebitą kwiatem goździka (co zapowiada przybicie do krzyża) oraz chleb i wino jako zapowiedź ustanowienia eucharystii[5].

Czasem znaczenie ma także rodzaj mięsa. Jagnię to symbol łagodność, niewinność i cierpliwość. Od kulturach starożytnych owca była zwierzęciem ofiarnym. Ten sam charakter posiadała w czasach starotestamentalnych (zarówno w historii Abrahama i Izaaka jak i w obchodach Paschy). Baranek ofiarny jest symbolem Chrystusa, choć na kartach Pisma Świętego nigdzie Jezus tak siebie nie nazywa. Mówi o sobie raczej jako o dobrym pasterzu. Symbolikę taką uzasadnia jednak tekst proroka Izajasza: Dręczono Go, lecz sam się dał gnębić nawet nie otworzył ust swoich. Jak Baranek na rzeź prowadzony jak owca niema wobec strzygących ją[6]. A na kartach Nowego Testamentu czytamy, że św. Jan Chrzciciel zobaczywszy Jezusa zawołał Oto Baranek Boży który gładzi grzechy świata[7]. Symbol baranka jako Chrystusa pojawia się także w Apokalipsie św. Jana, wielokrotnie przywoływany jest również w czasie liturgii. Baranek może jednak być także symbolem wiernych. W Ewangelii św. Jana czytamy Ja jestem Dobrym Pasterzem i znam owce moje a moje mnie znają[8] W innym miejscu Chrystus powie do uczniów Idźcie, oto posyłam was jak owce między wilki[9].

Z tego powodu jagnięcina na stole (zarówno w sztuce jak i w rzeczywistości – na przykład w czasie posiłków świątecznych na Wielkanoc) symbolizować będzie przede wszystkim ofiarę Chrystusa. Tak też jest na obrazie J. Bassano Ostatnia wieczerza (1546 - 1548) obok jagnięcia, na które (jako na symbol ofiary) wskazuje Jezus, leży także pomarańcza jako owoc zrodzony przez (jak uważają niektórzy) biblijne drzewo poznania dobra i zła. Pomarańcza to także symbol niewinności co dodatkowo kieruje myśl na rozpamiętywanie niewinnej ofiary Chrystusa[10].

            Diametralnie odmienne znaczenie ma wieprzowina. W wielu kulturach i religiach świnia jest uważana za zwierzę nieczystym[11]. Już sama obserwacja „zwyczajów” świń sugerowała negatywne ich postrzeganie. Zwykle widziano je taplające się w błocie, zjadające właściwie wszystko, wydające chrapliwe odgłosy – kojarzono je zatem z ciemnością, złem, obżarstwem, grzechem, głupotą czy rozpustą a nawet siedliskiem demonów i szatana. Taką interpretację ugruntował przekaz biblijny, gdzie możemy przeczytać o perłach rzucanych przed wieprze, synu marnotrawnym pasącym świnie; demonach, które opuszczając opętanych weszły w stado świń. W sztuce i kulturze najczęściej symbolizowała obżarstwo, podłość i grzech. Wieprzowina ze względu na swoje (jednak!) walory smakowe i równoczesny zakaz spożywania mogła być także symbolem kuszenia do grzechu[12].

Izraelici mogli jeść wyłącznie te ryby, które miały łuski. W starożytnej Grecji ryby były zwierzętami ofiarnymi. Z czasem stały się symbolem fallicznym lub poprzez środowisko wodne łączono ją z odrodzeniem i życia. Od końca II wieku, ryba stała się znakiem Chrześcijan. Stało się to przez akrostych greckiego słowa ryba - ΙΧΘΥΣ (Ιησουσ Χριστοσ Θεου Υιοσ Σωτηρ). W połączeniu z chlebem, ryba była symbolem Eucharystii. Według Klemensa Aleksandryjskiego oznaczała helleńską filozofię. Mogła też być znakiem szatana i śmierci, choć równocześnie dym ze spalonego serca ryby był antidotum na demony[13].

Ryba jako danie jest atrybutem św. biskupa Benona z Miśni. Cesarz Henryk IV na skutek konfliktu z biskupem nakazał wypędzić go z biskupstwa. Na znak nieodwołalności swojej decyzji kazał klucze do katedry wrzucić do Łaby. Gdy po pewnym czasie biskup i władca doszli do porozumienia, św. Benon powrócił na swoją stolicę.  Na przywitalny posiłek podano mu rybę. Jakież zdziwienie było wszystkich zgromadzonych, gdy w jej wnętrznościach święty odnalazł właśnie klucz do katedry.[14].

Mleko i wyrabiane z niego masło mają podobną warstwę znaczeniową. Mleko jako pierwsze pożywienie uważane jest za szczególnie cenne. Dlatego w starotestamentalnych nakazach zwraca się uwagę by każda gospodyni posiadała osobny garnek do mleka, tak by przez przypadek nie ugotować koźlęcia w mleku jego matki[15]. Mleko i masło uważano za  symbol szczęścia i dobrobytu. Nieprzypadkowe jest biblijne określenie kraina mlekiem i miodem płynąca. Zarówno mleko jak i masło symbolizowało także macierzyństwo a zarazem czystość. W symbolice chrześcijańskiej masło (jako wykonane z mleka) mogło oznaczać ludzką naturę Chrystusa. Masło pojawia się zatem często w scenach przedstawiających Marię z małym Jezuskiem. Zwykle leży gdzieś obok na stole wraz z mlekiem (dziewicze macierzyństwo), kielichem wina (pasja), wiśniami (ukrzyżowanie) i chlebem (eucharystia)[16].

Wspomniany wyżej miód to jedna z bardziej słodkich i niecodziennych potraw. W mitologii  grecko-rzymskiej czytamy, że miodem wykarmiony został jako dziecko Jowisz (Zeus). Wyłącznie chlebem i miodem podobno żywił się Pitagoras. W Starym Testamencie miód uważany jest za symbol Opatrzności Boskiej. W symbolice chrześcijańskiej oznacza słodkie nakazy Boga, samą boskość i mądrość duchową. Miód może mieć jednak także negatywne konotacje. Plaster miodu  takim kontekście widać na przykład na obrazie A. Brano Alegoria czasu i miłości (1545). Właściwie obraz ten to nie tyle alegoria czasu i miłości co miłości skupiającej się jedynie na przyjemnościach zmysłowych lub wręcz miłości kazirodczej. Naga Wenus to symbol nieczystości w ręku trzyma strzałę – znak następstw grzechu[17] i tuli się w miłosnym uścisku do Amora swojego brata. Z boku Putto rozsypuje kwiaty róż – to złudna tymczasowa i krótka rozkosz. Za nim Oszustwo wyobrażone jako dziecko o pięknej twarzy ale ciele sfinksa i wężowym ogonie. W dłoniach przytwierdzonych do cielska na odwrót trzyma plaster miodu – to symbol kuszącej słodyczy[18].

Należy także wspomnieć o popularnym produkcie żywnościowym jakim jest jajko. Jako danie lub przystawka jajka pojawiały się od starożytności. Uważane były za pożywienie zdrowe i smaczne. W aspekcie symbolicznym jest znakiem wcielenia, niepokalanego poczęcia oraz nadziei na powtórne narodziny czyli zmartwychwstanie, bowiem z natury swojej jajko zawiera w sobie życie. Z tych powodów częsty jest motyw jajka zarówno w scenach Bożego Narodzenia jak i związanych z tematami pasyjnymi i wielkanocnymi[19].

Olbrzymia sfera symboliczna wiąże się z owocami i warzywami. Symboliczne znaczenie zyskiwały one nie tylko dzięki skojarzeniom z kolorem, aromatem i smakiem ale także ze względu na sposób rośnięcia lub ich przetwarzania. Oczywistym i najpowszechniej znanym symbolicznym owocem w kulturze chrześcijańskiej jest jabłko oraz winogrona. Spróbujmy jednak przywołać mniej oczywiste przykłady.

Ogórek lub pokrewna do niego roślina znana była prawdopodobnie przez Izraelitów w czasach niewoli egipskiej. W symbolice chrześcijańskiej ogórek najczęściej oznaczał grzech, potępienie lub heretyków. Wystękuje jednak też we włoskim malarstwie XV wiecznym jako element girlandów wokół  Maryi. W takim ujęciu będzie sugerował wolność od grzechu i niepokalane poczęcie Matki Boga[20].

Bób to wydawać by się mgło mało reprezentacyjna roślina. Wzbudzała jednak wiele emocji. W starożytności był znany ale często postponowany jako pożywienie niegodne. Prawdy takie propagował zwłaszcza Pitagoras. Także kapłani egipscy uważali bób za nieczysty. W niektórych obrzędach wykorzystywany był jako pokarm dla dusz. Nie zmienia to jednak faktu, że bób pył popularnym składnikiem diety. W chrześcijańskim średniowieczu był uważany za pokarm poszczących. Mógł także symbolizować wcielenie i jako taki symbol jest przedstawiony na obrazie Madonna z dzieciątkiem w otoczeniu czterech świętych C. Crivelliego[21].

W starożytności orzech włoski był jedną z roślin używanych w obrzędach zaślubin. Oznaczał bowiem trwałość (także zawieranego związku). W kulturze chrześcijańskiej najczęściej orzech włoski symbolizował Trójcę Świętą, jako że składał się z trzech elementów: zielonej otoczki, brązowej skorupy i zielonej łuski. Podobne znaczenie (z tego samego powodu) miała także brzoskwinia[22].

Bardzo często w symbolice chrześcijańskiej pojawia się owoc granatu. Według starotestamentalnych przekazów, granat był jedną z roślin, których wyobrażenia zdobiły świątynię Jerozolimską. Sam owoc bowiem znaczeniowo kojarzył się Pismem Świętym. Zdrewniała pięcioelementowa korona owocu oznaczała Pięcioksiąg Mojżesza. Granat szeroko znany był także w kręgach kultur antycznych, gdzie najczęściej symbolizował małżeństwo, płodność lub nieśmiertelność. Mógł być także symbolem grzechu i utraconego szczęścia. Według przekazów mitologicznych Persefona nie mogła opuścić Hadesu ponieważ wbrew zakazowi Zeusa zjadła w podziemiach owoc granatu. W kulturze chrześcijańskiej granat (obok jabłka i kilku innych owoców) uważany był za owoc rajskiego drzewa, który zerwała Ewa. Z czasem granat zyskał jeszcze jedno znaczeni -  stał się znakiem życia wiecznego oraz Kościoła (ze względu na wielką ilość ziaren w jednym owocu kojarzył się z wielością wiernych połączonych w Chrystusie)[23].

W kulturze antycznej figa kojarzyła się ze sferą erotyki. Przy czym liście odnoszono do połciowości mężczyzny zaś otwarty dojrzały owoc – był symbolem kobiecości. Uważano ze sok z figi wcierany w ciało wzbudza pożądanie. Figa była drzewem czczonym w Rzymie bowiem właśnie pod nią wychowali się Remus i Romulus. Uważana ją też za symbol obfitości, bowiem figa może owocować nawet cztery razy do roku. W symbolice chrześcijańskiej figa, obok jabłka, bywa kojarzona ze sceną grzechu pierworodnego. W niektórych kręgach chrześcijan oraz według niektórych semickich znawców Pisma Świętego, to właśnie figa uważana jest za owoc zakazany w raju. W nowym testamencie figa była przykładem w przypowieści o nieurodzajnym drzewie. Figa w czasach nowożytnych symbolizowała także heretyków. Na figowcu miał powiesić się Judasz. Nie należy zapominać jednak, że owoc ten mógł równie dobrze być znakiem Kościoła, Boga, Ducha Świętego lub Ukrzyżowanego Chrystusa[24].

* * *

            Symboliczna lista potraw i produktów żywnościowych jest znacznie większa. Nie poruszono tutaj zupełnie problematyki związanej z potrawami podawanymi (w różnych religiach i kulturach) przy okazji świąt. Pominięto także całą sferę etykiety przy stole i zachowań, które osadzone w określonej kulturze i czasach posiadają głęboką semantykę. Jednak należy mieć nadzieję, że tych kilka przykładów stanie się podstawą nie tylko do dalszych badań nad symboliką stołu ale także do spojrzenia czasem na to co zjadamy z nieco innej perspektywy.

Bibliografia:

Biedermann H., Leksykon symboli, Warszawa 2001.

Cander E., Sceny morskie na zabytkach wczesnochrześcijańskich z IV wieku, [w:] Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej, red. E. Jastrzębska, Warszawa 1998, s. 59–123.

Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001.

Impelluso L., Natura i jej symbole rośliny i zwierzęta. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, Warszawa 2006.

Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002.

Kobielus S., Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytności średniowiecze, Kraków 2006.

Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000.

Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2001.

Kowalski P., Leksykon znaki świata Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa Wrocław 1998.

Malaguzzi S., Wokół stołu, Kraków 2009.

Marecki J., Rotter L., Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, wyd. 2 poprawione, Kraków 2013.

Piotr Chryzolog, Sermo, [w:] Patrologiae cursus completus, series Latina, opr. J. P. Migne, t. 52, Paryż 1889, kol. 392.

Rotter L., Alegorie i personifikacje jako sposób ukazania złożoności natury człowieka. Miłość (fragment większej całości), [w:] Symbol – znak – przesłanie. Symbolika człowieka, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2011, s. 97 – 112.

Rotter L., Boże Narodzenie w ikonografii, [w:] Introibo ad altare Dei, studia t.16, Kraków 2008, s. 445 – 463.

Rotter L., Rośliny - symbole, inspiracje czy pokarm. Znaczenie roślin w kulturze ludowej [w:] Znak, symbol a rituál v tradiciách a prejavoch l’udovej zbožnosti, red. P. Tirpák. P. Borza, Prešov 2013, s. 121 – 140.

Rotter L., Rośliny jako atrybuty świętych, [w:] Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2007, s. 60 - 61.

Rotter L., Zwierzęta jako atrybuty świętych, [w:] Symbol – znak – przesłanie. Symbolika zwierząt, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2009, s. 117–144.

Ryken L., Wilhoit J.. Longman T., Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, Warszawa 1998.

Rynck P. de, Jak czytać malarstwo rozwiązywanie zagadek, rozumienie i smakowanie dzieł dawnych mistrzów, Kraków 2005.

Seibert J., Leksykon sztuki chrześcijańskiej, Kielce 2007.

Włodarczyk Z., Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008.

[1] P. de Rynck, Jak czytać malarstwo rozwiązywanie zagadek, rozumienie i smakowanie dzieł dawnych mistrzów, Kraków 2005, s. 81; S. Malaguzzi, Wokół stołu, Kraków 2009, s. 120 – 127; L. Rotter, Boże Narodzenie w ikonografii, [w:] Introibo ad altare Dei, studia t.16, Kraków 2008, s. 445 – 463.

[2] Piotr Chryzolog, Sermo, [w:] Patrologiae cursus completus, series Latina, opr. J. P. Migne, t. 52, Paryż 1889, kol. 392.

[3] W Biblii możemy odnaleźć następujące wytyczne Będziecie jedli każde zwierzę czworonożne, które ma rozdzielone kopyta, to jest racice, i które przeżuwa. Ale [następujących zwierząt], mających rozdzielone kopyto i przeżuwających nie będziecie jedli: wielbłąd, ponieważ przeżuwa, ale nie ma rozdzielonego kopyta - będzie dla was nieczysty; świstak, ponieważ przeżuwa, ale nie ma rozdzielonego kopyta - będzie dla was nieczysty; zając, ponieważ przeżuwa, ale nie ma rozdzielonego kopyta - będzie dla was nieczysty; wieprz, ponieważ ma rozdzielone kopyto, ale nie przeżuwa - będzie dla was nieczysty. Nie będziecie jedli ich mięsa ani dotykali ich padliny - są one dla was nieczyste. Kpł 11, 3-8. Dalej są omówione zwierzęta wodne, ptaki itd.

[4] S. Malaguzzi, Wokół stołu, Kraków 2009, s.132.

[5] http://4.bp.blogspot.com/-25o2zHcASak/USvkOxYcLGI/AAAAAAAAAWQ/QeETEKP-QhY/s1600/judging-aertsen-meatstall.jpg [15 luty 2015].

[6] Iz 53,7

[7] J 1,29

[8] J 10,14

[9] Łk 10,3

[10] H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s. 119; S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002, s. 59–61; D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 257–263.

[11] Dodać jednak wypada, że w kulturze Celtyckiej, Chińskiej czy Egipskiej świnia jest szanowanym zwierzęciem.

[12] D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 303 – 304; P. Kowalski, Leksykon znaki świata Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa Wrocław 1998, s. 561 – 565; H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s., s. 367 – 368; J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, Kielce 2007, s. 318 – 319; L. Rotter, Zwierzęta jako atrybuty świętych, [w:] Symbol – znak – przesłanie. Symbolika zwierząt, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2009, s. 117–144.

[13] D. Forstner, wiat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 297 – 300; L. Impelluso, Natura i jej symbole rośliny i zwierzęta. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, Warszawa 2006, s. 344 – 347; J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, Kielce 2007, s. 280 – 281; S. Kobielus, Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000, s. 154–155; E. Cander, Sceny morskie na zabytkach wczesnochrześcijańskich z IV wieku, [w:] Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej, red. E. Jastrzębska, Warszawa 1998, s. 59–123.

[14] J. Marecki, L. Rotter, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, wyd. 2 poprawione, Kraków 2013, s. 117.

[15] Pwt 41,21.

[16] S. Malaguzzi, Wokół stołu, Kraków 2009, s. 181-184.

[17] Jak chcą niektórzy interpretatorzy tego obrazu są to choroby weneryczne.

[18] L. Rotter, Alegorie i personifikacje jako sposób ukazania złożoności natury człowieka. Miłość (fragment większej całości), [w:] Symbol – znak – przesłanie. Symbolika człowieka, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2011, s. 97 – 112; H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s. 218 – 219.

[19] S. Malaguzzi, Wokół stołu, Kraków 2009, s.

[20] S. Kobielus, Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytności średniowiecze, Kraków 2006, s. 147; L. Impelluso, Natura i jej symbole rośliny i zwierzęta. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, Warszawa 2006, s. 175.

[21] L. Rotter, Rośliny - symbole, inspiracje czy pokarm. Znaczenie roślin w kulturze ludowej [w:] Znak, symbol a rituál v tradiciách a prejavoch l’udovej zbožnosti, red. P. Tirpák. P. Borza, Prešov 2013, s. 121 – 140; Kobielus, Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytności średniowiecze, Kraków 2006, s. 34 – 36.

[22] L. Impelluso, Natura i jej symbole rośliny i zwierzęta. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, Warszawa 2006, s. 172 – 174.

[23]Z. Włodarczyk, Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008, s. 111 – 122; L. Rotter, Rośliny jako atrybuty świętych, [w:] Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2007, s. 60 - 61.

[24] L. Ryken, J. Wilhoit. T. Longman, Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, Warszawa 1998, s. 201 – 201; W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 87 – 89; S. Kobielus, Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytności średniowiecze, Kraków 2006, s. 66 – 71; Z. Włodarczyk, Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008, s. 85 – 96; H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s. 88 - 89.